Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 362-370

Huisnaam: Cromhouthuis
Adres: Herengracht 366
Oud adres: HH507, wijk 33, klein nr. 503, kadaster E4037, verponding 5942
Postcode: 1016CH
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Halsgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1660/62, 1717±
Architect: Philips Vingboons (1660)
Opdrachtgever: Jacob Cromhout & Margaretha Wuytiers (1660), Jacob III Cromhout & Elisabeth Jacoba Cromhout (1717)
Eigendom: Stadsherstel 2020
Restauratie: 1966, 1998-1999

[De Vrije Academie]

(82 afbeeldingen)

Herengracht 362-370

Herengracht 366 is één van de Cromhouthuizen, Herengracht 364-370, en wel de grootste van de vier panden. Het is in de kern een 17de-eeuws grachtenhuis, maar heeft een prachtig interieur in Lodewijk XIV-stijl uit 1717/18, gemaakt in opdracht van Jacob III Cromhout en zijn echtgenote, zijn volle nicht Elisabeth Jacoba Cromhout. Het achterhuis loopt achter Herengracht 368 langs, waardoor het pand een grote monumentale zaal heeft met daarnaast nog een tweede zaal (ongebruikelijk) en in het souterrain twee naast elkaar gelegen tuinkamers.

De imposante voorgevels hebben een middenrisaliet, driehoekige topfrontons, kleinere frontons en lijsten boven de ramen, fruitmotief langs klauwstukken, gevleugelde oeil-de-boeuf's, festoenen en jaartalstenen. Opvallend is het ontbreken van pilasters, een handelskenmerk van Vingboons (zie bijv. Oude Turfmarkt 145). Echter, Vingboons ontwierp ook gevels zonder pilasters (zie bijv. Herengracht 168). De wapens in de klauwstukken van Herengracht 366 zijn (waarschijnlijk in de Franse tijd) weggehakt; in gevels van de andere Cromhouthuizen zijn nog wapenvelden aanwezig maar deze zijn leeg. Herengracht 366, het huis van Jacob Cromhout, heeft een gevelsteen met een krom stuk hout. De huurhuizen hebben op dezelfde plaats een jaartalsteen 1662 in Romeinse cijfers. In het Grachtenboek staat een afbeelding met vier identieke, even grote gevels. Dit komt niet overeen met de werkelijkheid. Oorspronkelijk hoorde bij het huis van Jacob Cromhout een koetshuis, namelijk Huidenstraat 19. Ook bezat Cromhout huurhuizen aan de Keizersgracht (thans 365-367).

Het huis heeft twee kamers met plafondschilderingen van Jacob de Wit (1695-1754). De zaal heeft een cassetteplafond uit de bouwtijd met daarin tien doeken met mythologische voorstellingen van de Olympische goden met tekens van de dierenriem (1718). Het is één van de vroegste plafondschilderingen van Jacob de Wit. De plafondschilderingen zijn gesigneerd en gedateerd: op de pijlenhouder van de Boogschutter (rechts-midden) zijn signatuur en jaartal aangebracht.

In de achterkamer van het voorhuis van Herengracht 366 is in 2000 één van de laatste plafondschilderingen van Jacob de Wit aangebracht: "Apollo en de vier seizoenen" uit 1750, afkomstig van Herengracht 440. Het plafondstuk van 4,1 bij 5,95 m heeft ruim veertig jaar opgerold liggen wachten op een nieuwe bestemming. Het typisch 18de-eeuwse plafondstuk, een groot doek dat in het midden van een stucplafond werd aangebracht, is ruim opgezet met grote wolkenpartijen en slechts enkele figuren. Apollo is, net als in het plafond uit 1718, schetsmatig en nauwelijks zichtbaar weergegeven. Merk de Winter op achter een vuurpot in een hoekje. De beide plafondschilderingen van Jacob de Wit, een vroeg en een laat werk van Jacob de Wit, staan in groot contrast tot elkaar en vormen daarom een unieke combinatie.

Het huis heeft nog meer te bieden. Het ovale trappenhuis heeft een fraaie leuning en balusters in Lodewijk XIV-stijl die mogelijk gesneden zijn door Albert Jansz Vinckenbrinck. Er bevinden zich in het trappenhuis drie fraai gesneden deuren in deze stijl, die mogelijk eveneens uit het atelier van Vinckenbrinck komen. In het souterrain bevinden zich twee tuinkamers met een stucwerkplafond (ongebruikelijk in een laag souterrain). Het meest interessant is het stucplafond met Ceres en Bacchus. Dit moet de eetkamer zijn geweest: de antieke keuken ligt er vlak naast. In deze keuken is de oorspronkelijke broodoven nog aanwezig. De andere tuinkamer heeft een stucplafond met Venus en twee putti. De beide stucplafonds worden door Fischer aan Ignatius van Logteren toegekend.

Er is nog een antieke keuken die vanuit Herengracht 366 is te bereiken, maar dat is eigenlijk de antieke keuken van Herengracht 368 (in het door nr. 366 omsloten achterhuis van dat pand). Hierin is nog de waterkelder aanwezig, met een rond gat in de marmeren vloer afgesloten met een ijzeren plaat.

Herengracht 366 werd in 1877 gekocht dor het Nederlandsch Bijbelgenootschap en stond daarna bekend als het Bijbelhuis. In de kelder zijn nog gietijzeren kolommen te zien die waren aangebracht om het gewicht van de vele Bijbels te kunnen dragen. In 1904 kocht het Bijbelgenootschap het buurpand nr. 368 erbij. Na het vertrek van het Bijbelgenootschap in 1975 bleef het Bijbelmuseum in het pand gehuisvest, later alleen op de bovenverdieping toen het pand als Museum Cromhout een dependance van het Amsterdam Museum werd. Het museum heeft de entree in 368, maar na de kassa betreden de bezoekers 366 via een doorbraak door de zijgevel.

In 2020 werden nr. 366 en 368 verworven door Stadsherstel. Het Museum Cromhouthuis werd in 2020 gesloten. In de afspraken tussen het Bijbels Museum en Stadsherstel Amsterdam is vastgelegd dat het monumentale gedeelte van het pand (de onderste verdieping, inclusief de zaal met antichambre, tuinkamers, oude keukens en tuin) binnen het publieke domein zal blijven. In 2022 vestigde de Vrije Academie zich in de panden.

Herengracht 364-370

Deze zandstenen halsgevel-vierling in de stijl van het Hollands classicisme is ontworpen door architect Philips Vingboons (1607-1678). Prof. dr. Slothouwer noemde in zijn Amsterdamsche huizen 1600-1800 "deze serie van vier prachtige gevels (...) een monument uit den besten tijd van onze 17de eeuwsche bouwkunst". De panden zijn gebouwd in opdracht van de katholieke opdrachtgever Jacob Cromhout (1608-1669) en zijn vrouw Margaretha Wuytiers. De familie Cromhout woonde zelf in het grootste huis, Herengracht 366. De andere panden werden verhuurd (zo werd Herengracht 364 verhuurd aan Cornelis de Vlaming van Oudshoorn).

De panden hebben een interessante ontstaansgeschiedenis. In 1614 had koopman Hendrik Cromhout - de vader van Jacob - twee erven aan de Herengracht van 30 bij 190 voet gekocht, waar nu Herengracht 364 en 366 staan. Ook kocht hij een aangrenzend erf aan de Keizersgracht. Voor de aanleg van een grote stadstuin verwierf hij tevens de achterste delen van de erven van zijn buren aan zowel de Herengracht als de Keizersgracht. Zo kon Cromhout een ruime tuin met boomgaard aanleggen, toegankelijk via de Keizersgracht, zoals te zien is op de kaart van Floris Balthasar van Berckenrode uit 1625. Cromhouts zoon Jacob, die Cromhout als achternaam voerde, besloot in 1660 de braakliggende grond aan de Herengracht te bebouwen en nam daarvoor Philips Vingboons in de arm. Echter, er stond direct naast Herengracht 366 een huis van timmerman en houtkoper Cornelis Jansz Kerfbijl die zijn kavel niet wilde verkopen. Toen dat uiteindelijk toch gebeurde, was de bouw van de andere huizen al begonnen. Alsnog werd eenzelfde gevel tussengevoegd: even groot als het huis op het kleine kavel van Herengracht 370. Dit is de reden dat Herengracht 368 en 370 kleinere gevels hebben (20 voet) dan Herengracht 364 en 366 (30 voet). In het brede huis op nr. 366 nam Cromhout zelf zijn intrek. Dit is het grootste huis van de vier huizen, omdat dit pand achter het buurpand op nr. 368 langs loopt: het heeft een brede achtergevel van 50 voet. Ook nr. 370 heeft overigens een L-vormige plattegrond en loopt door achter nr. 372. De achtergevel van dit pand is 40 voet breed.

De gevel is overigens in de 18de eeuw gewijzigd in opdracht van Jacob (III) Cromhout (1671-1722), in 1702 getrouwd met zijn nicht Elisabeth Jacoba Cromhout, door het toevoegen van een attiek met middenverhoging met alliantiewapen Cromhout-Cromhout met adelaar. Ook ter plaatse van nr. 364 verscheen een ditmaal gekroond alliantiewapen op het attiek. Hier zijn de wapens aangebracht van Adriaan Roest van Alkemade (1677-1733) en Elisabeth Maria Poppen die in 1705 waren gehuwd. Het prachtige beeldhouwwerk wordt door Fischer aan Ignatius van Logteren toegekend.

Gebruikte literatuur:

• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 72
• J.E. Croese. '150 jaar Nederlandsch Bijbelgenootschap'. Ons Amsterdam 16 (1964): p. 138-141
• Vincent Boele. 'De vier Huysen, die de Heer Jacob Cromhout...' In: Janrense Boonstra (red.). Soo vele heerlijcke gebouwen. Van Palladio tot Vingboons. Amsterdam: Bijbels Museum, 1997: p. 62-69
• Janrense Boonstra. 'De restauratie van de Cromhouthuizen.' In: Janrense Boonstra (red.). Soo vele heerlijcke gebouwen. Van Palladio tot Vingboons. Amsterdam: Bijbels Museum, 1997: p. 70-75
• Janrense Boonstra. In de wolken. Jacob de Wit als plafondschilder. Amsterdam, 2000: p. 41
• I.H. van Eeghen. 'De vier huizen van Cromhoult'. Maandblad Amstelodamum 53 (1966): p. 52-59
• I.H. van Eeghen. 'De restauratie van Herengracht 366'. Maandblad Amstelodamum 72 (1985): p. 137-140
• Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer. 'Het Cromhouthuis'. Binnenstad 276 (mei/juni 2016)
• Marianne Eisma. 'Albert Jansz Vinckenbrinck. Naschrift'. Maandblad Amstelodamum 84 (1997): p. 26-27
• Pieter Fischer. 'De keurtuin van Keizersgracht 361-369 en de lusttuin van Cromhout'. Binnenstad 171 (juli/aug. 1998)
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 22, 148
• Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutpen, 1989: p. 87-89
• Hans Tulleners. De Gouden Bocht. 21 monumenten aan de Amsterdamse Herengracht. Open Monumentendag 1989. Amsterdam, 1989: p. 37
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 32-33
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 299, 458, 490

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1819
Adres: Herengracht 366
Adressen: Herengracht 364-370
Inschrijvingsdatum: 29-02-1972
Redengevende omschrijving: Pand met zandstenen halsgevel met oeils-de-boeuf, frontons enz., in 1622 gebouwd door Philips Vingboons; empire deurpartij. Inwendig zeer fraaie gesneden ovale trap en kamerdeuren (XVIIIa).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]