Amsterdam Monumentenstad

Singel 282-286

Huisnaam: Huis Oetgens
Adres: Singel 282-286
Oud adres: 282: KK2, wijk 29, klein nr. 395, kadaster F272, verponding 4842
284: KK3, wijk 29, klein nr. 396, kadaster F273, verponding 4843
286: KK4, wijk 29, klein nr. 397, kadaster F274, verponding 4843
Postcode: 1016AD
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1590±, 1639, 2de kwart 18de eeuw
Architect: Philips Vingboons
Opdrachtgever: Anthonie Oetgens Van Waveren (1585-1658)

(50 afbeeldingen)

Singel 282-286

De bouwheer, Anthonie Oetgens van Waveren (1585-1658), Heer van Waveren, Botshol en Ruige Wilnis, is meerdere malen tot burgemeester benoemd (in 1626, 1627, 1629, 1631, 1638, 1649 en 1650). Ook was hij Gedeputeerde in de Staten Generaal (in 1637 en 1655) en Raad van de Amsterdamse Admiraliteit (in 1652). In 1652 en 1653 vertegenwoordigde hij de Republiek aan het hof van Christiaan IV, de koning van Denemarken en Noorwegen. In 1653 bemiddelde hij tussen Zweden en Polen en droeg hij bij aan het vredesverdrag tussen koningin Christina van Zweden en koning Johan II Casimir van Polen. Hij kon zich gemakkelijk in deze aristocratische kringen begeven omdat hij zelf een aristocraat was geworden: hij had in 1624 de heerlijkheden Waveren, Botshol en Ruige Wilnis van 't Kapittel van Sint-Marie in Utrecht gekocht en werd in 1635 zelfs tot de Heilig-Roomse ridderstand verheven door keizer Ferdinand II. Zijn vermogen werd in 1631 en 1646 geschat op fl. 130.000. We hebben een portret van hem, want hij staat afgebeeld op een bijzonder groepsportret, één van de weinige uitbeeldingen van het college van vier burgemeesters. Het portret toont het moment waarop het nieuws van de komst van Maria de Medici in Amsterdam in 1638 aan de burgemeesters wordt medegedeeld. Het betreft Abraham Pietersz Boom, Albert Coenraetsz Burgh, Pieter Pietersz Hasselaer én Anthonie Oetgens van Waveren. Zijn vader Frans Hendricksz (1558-1625) was vanaf 1610 tienmaal burgemeester en staat bekend als één van initiatiefnemers van de Amsterdamse grachtengordel, waaraan hij zich samen met zijn zwager Barthold Cromhout had verrijkt door grondspeculatie. De kwestie leidde tot een discussie of Oetgens misbruik had gemaakt van zijn positie om zichzelf te verrijken ten koste van anderen. Vooral de onkreukbare Cornelis Pietersz Hooft (1546-1626) heeft het handelen van Frans Hendricksz zwaar bekritiseerd. In 1615 werd de zaak zelfs aanhangig gemaakt bij de Hoge Raad, maar werd uiteindelijk in de minne geschikt. Frans Hendricksz woonde eerst op het Damrak, later op de Oude Schans. Zijn zoon Anthonie woonde in 1611 nog op de OZ Voorburgwal en in 1637 op het Rokin. Net als zij vader speculeerde Anthonie in grond, ditmaal aan de oostzijde van de stad, waar de stad in de Vierde Uitleg (1662) zou worden uitgelegd. De raad besloot toen meteen al zijn grond te onteigenen. Daarna werd Anthonie niet meer tot burgemeester benoemd. Zijn tegenstanders, Cornelis de Graeff en Andries en Cornelis Bicker, wisten dat te beletten.

Het is deze Anthonie, uit de beroemde en beruchte familie Oetgens, die vier huizen op het Singel en drie daarachter kocht: aan het Singel, thans nr. 282-286, waaronder het Moriaenshoofd, in 1624, en aan de Herengracht, thans nr. 247, 249, 251 en 253, in 1626). Hij liet deze huizen in 1639 verbouwen en van een gemeenschappelijke gevel voorzien, ontworpen door de Amsterdamse bouwmeester Philips Vingboons in de toen gangbare stijl van het Hollandse classicisme (verg. het stadhuis op de Dam). Het middelste deel kreeg een middenrisaliet bekroond door een groot driehoekig fronton (verg. het stadhuis) met het familiewapen in het timpaan. Op deze manier wekte Anthonie de indruk van een veel groter huis, wat wel vaker gebeurde in Amsterdam, bijvoorbeeld een gemeenschappelijke gevel voor meerdere huizen voor de leden van één familie, bijvoorbeeld twee broers (zie de Coymanshuizen en het Trippenhuis). Hier is de situatie echter meer vergelijkbaar met de Cromhouthuizen: het middelste huis voor de eigenaar, terwijl de huizen ernaast worden verhuurd. Het middelste huis, waar hij ging wonen, betrof een samenvoeging van twee panden, en was niet alleen groter aan de voorzijde, maar liep ook achter de buurpanden langs. Bovendien beschikte hij over een grote tuin die achter het gehele complex, ook achter Singel 288, doorliep tot aan de Herengracht. (Deze situatie is blijven bestaan tot 1648.) De voorgevel is afgebeeld in Afbeeldsels van Philips Vingboons (deel I, 1648). Het huis had volgens deze bron "een groot aenzien (...), vermits sijn groote breette, alhoewel daer drie wooningen in sijn, waer van de middelste bij d'E. Heer self bewoont word, de welcke springt met heel groote Kamers achter om byde de andere Wooningen, en heeft voorders nog veel vertrecken, soo dat het een treffelijck en groot Huys, dat het vertoont, niet ongelijck en is". Het middelste huis werd dus bewoond door Oetgens zelf, de andere twee huizen zal hij hebben verhuurd. Door de gemeenschappelijke gevel onder een groot driehoekig fronton suggereerde hij dat hij in één van de breedste huizen van de stad woonde.

Het complex is door diverse verbouwingen ingrijpend gewijzigd. Niet alleen het grote fronton verdween, ook de onderpuien zijn onherkenbaar veranderd. Alleen een deel van het 17de-eeuwse rustica-basement van het middelste woonhuis, het huis van Oetgens, is behouden gebleven. Het rechterhuis kreeg in 1903 een nieuwe moderne onderpui breder dan de oorspronkelijke. Tegenwoordig is dat het grootste huis: een deel van het woonhuis van Anthonie Oetgens van Waveren, Singel 284, is bij Singel 282 getrokken. Gelukkig is de gevel grotendeels behouden gebleven, inclusief de raamomlijstingen met voluten en de driehoekige frontons boven de vensters. De zware kroonlijst is vermoedelijk nog oorspronkelijk. Merk op dat het middenrisaliet is doorgetrokken in de kroonlijst. De gevel heeft geen pilasters, maar lisenen. De reden daarvoor is volgens Ottenheym dat Vingboons de voorhuizen met puitjes met zijlichten naast de deur van de bebouwing uit 1590 moest handhaven: die nemen een hap uit de buitenste lisenen.

Het huis heeft meer beroemde bewoners gehad. Na het vroege overlijden van Antonies zoon Jan van Waveren (1613-1670) hertrouwde zijn vrouw, Debora Blaeuw, in 1673 met Johannes Hudde (1628-1704), haar buurman, die bij haar introk. Hudde was in 1672 voor het eerst tot burgemeester benoemd en zou daarna nog 18 keer worden herbenoemd. Hij is vooral bekend door de bouw van de Amstelsluizen en de vaststelling van het Amsterdams Peil (zie Eenhoornsluis).

Singel 284. Voor- en achterkamer

Van het woonhuis van Oetgens (het middelste huis, Singel 284) is in het interieur het één en ander bewaard gebleven. Het houtskelet met zwanenhalskorbelen en sleutelstukken versierd met acanthusbladeren, niet alleen op de beletage maar ook op de eerste verdieping, is nog grotendeels aanwezig, evenals de plafonds met moer- en kinderbalken. Deze houtconstructie dateert vermoedelijk uit 1590. Op de beletage zijn de kinderbalken driehoekig van vorm, terwijl de open ruimtes tussen de driehoekige balkjes zijn dichtgezet met schuin geplaatste plankjes. Hierdoor ontstond een uitzonderlijk representatief eikenhouten plafond, waarvan vooralsnog geen andere voorbeelden in Nederland bekend zijn. Ook de prachtige vloer bestaande uit tien meter lange brede grenen delen is het vermelden waard.

In het achterste deel van deze ruimte, die vroeger de achterkamer was, bevindt zich een cassetteplafond met plafondschilderingen op planken, aangebracht tegen de kinderbalken uit 1590. De beschildering werd ontdekt in 2001 bij het verwijderen van een stucplafond. De beschildering bestaat uit drie vakken met ranken, bloemenslingers en putti die wapenschilden ophouden. De ranken en bloemenslingers doen sterk denken aan de plafondschilderingen in het stadhuis op de Dam.

Het is niet bekend wanneer deze beschilderingen zijn gemaakt, maar ze zullen in ieder geval pas na het overlijden van Anthonie Oetgens van Waveren in 1658 aangebracht. De beschildering bevat namelijk de wapens van Anthonies zoon Jan van Waveren (1613-1670) en diens vrouw Debora Blaeuw (1629-1702). Het huis was na de dood van Anthonie onderling verdeeld tussen zijn zonen Jan en Nicolaes. Het plafond vormt dus een toevoeging aan het reeds bestaande moer- en kinderbalkenplafond die hierdoor aan het zicht werd onttrokken.

Singel 286

Het meest linkse woonhuis in het Oetgens-complex heeft een interieur van hoge monumentale waarde. Direct achter de deur bevindt zich een hal met daarachter een midden-18de-eeuwse gang met bijzonder fraai stucwerk in een vroege Rococo-stijl en een houten traphek in het trappenhuis aan het einde van deze gang in het achterhuis uit dezelfde bouwtijd. In de beginbaluster is een draakje uitgebeeld in mahoniehout. Opmerkelijk is dat een drakenvleugel ook is verwerkt in het Rococo-stucwerk in de hal van het woonhuis, waarvan in Amsterdam geen ander voorbeeld bestaat. Het is vooralsnog niet bekend wie hiervan de bouwheer was.

Misschien was de opdrachtgever de beroemde Daniel de Dieu (1696-1765), die in 1730 en ook later als ambassadeur van de Republiek naar Rusland werd gezonden en in het oude Oetgens-huis woonde. We treffen hem in Amsterdam op verschillende posten aan, in 1724 als schepen, in 1731 als raad, in 1744 als hoofdofficier en in 1753 voor het eerst als burgemeester. Hij zou in dat ambt nog 5 maal herbenoemd worden. Zijn broer Carel de Dieu (1700-1789) liet in Alkmaar een huis ontwerpen door Jean Coulon met een gang met stucwerk dat veel op de gang in Singel 286 lijkt, eveneens in een overgangsstijl van Lodewijk XIV (Barok) naar XV (Rococo).

Gebruikte literatuur:

• I.H. van Eeghen. 'De restauratie van Gasthuismolensteeg 11-13'. Maandblad Amstelodamum 71 (1984): p. 134-140
• J.P. Mieras. 'Vingboons' gevel voor Oetgens' huis'. Maandblad Amstelodamum 29 (1942): p. 101-105
• Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutpen 1989: p. 34, 89, 205
• Theo Rouwhorst. 'Oog voor detail: XXXVII. Houten frontons (1)'. Binnenstad 257 (maart/april 2013)
• Walther Schoonenberg. 'Plafondschilderingen VI'. Binnenstad 190 (sept. 2001)
• Walther Schoonenberg. 'Het woonhuis van burgemeester Anthonie Oetgens van Waveren'. Binnenstad 291 (jan./feb. 2019)
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993; p. 287

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5338
Adres: Singel 282
Adressen: Singel 282 A B;Singel 284 C D F
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Onderdeel van een drie huizen omvattend pand (1639), door Philips Vingboons), met lisenengevel onder rechte lijst en vensterfrontons.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5339
Adres: Singel 284
Adressen: Singel 284 A B E G
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Onderdeel van een drie huizen omvattend pand (1639, door Philips Vingboons), met lisenengevel onder rechte lijst en vensterfrontons; empire deur en snijraamhek.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5340
Adres: Singel 286
Adressen: Singel 286 A B C D E
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Onderdeel van een drie huizen omvattend pand (1639), door Philips Vingboons), met lisenengevel onder rechte lijst en vensterfrontons.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]