Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 623

Adres: Herengracht 623
Oud adres: Y234, wijk 60, klein nr. 4, kadaster I676, verponding 5588
Postcode: 1017CE
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Strakke Stijl
Bouwjaar: 1673/74
Architect: Adriaan Dortsman

(18 afbeeldingen)

Herengracht 623

Adriaan Dortsman (1635–1682) was afkomstig uit Vlissingen en vestigde zich in 1665 in Amsterdam, waar hij tot zijn dood bleef wonen en werken. Anders dan Jacob van Campen en Philips Vingboons die vanuit de schilderkunst tot de architectuur waren gekomen, was Dortsman als mathematicus, landmeter en vestingbouwer opgeleid. Hij is een architect en aanhanger van de Hollands Classicistische stijl, maar gaf daaraan aan eigen strak en sober karakter, bekend geworden als de 'strakke stijl', minder schilderachtig dus en gekenmerkt door eenvoud en geometrische helderheid. De belangrijkste eigenschap van deze laatste fase van het Hollands Classicisme, is dat het gebruik van de klassieke orden tot een minimum werd beperkt. De nadruk ligt niet op de klassieke ornamenten, maar op de gevelverhoudingen. Hij vestigde zijn naam door het ontwerp voor de Nieuwe Lutherse Kerk (Singel 11) en het Walenweeshuis (Vijzelgracht 2). Daarna ontwierp hij voor verschillende rijke opdrachtgevers voorname woonhuizen. Voorbeelden zijn: Herengracht 462, Keizersgracht 672-674 en Amstel 216, allen uit 1671-1672.

Zijn vriendschap met Jan Six I (1618-1700) leidde tot een aantal bouwopdrachten, zoals het woonhuis van Six zelf: Herengracht 619. Met diens financiële steun verwierf hij in 1673 een groot bouwkavel voor acht woonhuizen op de Herengracht hoek Amstel: vijf huizen op de Herengracht (621-629) en drie op de Amstel (208-212). Zijn ontwerp bracht de drie-raams-brede huizen onder een gezamenlijke architectuur door vrijwel identieke sobere zandstenen gevels, recht afgesloten door een doorlopende trigliefenlijst en attiek en geleed door horizontale groeven, een typisch kenmerk van de grachtenhuizen van Dortsman. Het relatief gesloten en daardoor voorname karakter komt tot uitdrukking in de smalle vensters, dat op nr. 623 nog steeds te zien is. De gezamenlijke architectuur duidt op een streven naar monumentaliteit die meer voorkomt in de late 17de eeuw (zie bijv. op Herengracht 571-581 en op de Binnen-Amstel op Vlooienburg - niet meer bestaand).

In het middelste huis op de Herengracht ging Dortsman zelf wonen. Dat huis wordt geaccentueerd doordat het in zijn geheel iets naar voren kwam, waardoor het zich als een midden-risaliet manifesteerde in de gevelwand van het hele blok huizen. Bovendien had het een geaccentueerde middenas versierd door een raamomlijsting en een balkon. Van het blok van acht huizen bleef alleen Herengracht 623 en Amstel 210-212 behouden. Ook het huis van Dortsman zelf (625) bleef niet behouden, maar het balkon bevindt zich thans in de fragmententuin van het Rijksmuseum, tegen de zijkant van de stadspoort, samengesteld uit de gevels van de Herenpoort van Groningen de Bergpoort uit Deventer. Het balkon is aan de voorzijde versierd met een vrouw met tweetand (mogelijk de Amstelnimf) en een zwaan en aan de onderzijde architecteninstrumenten als een passer, winkelhaak en schietloden. Op het uitzwenkende deel van de raamomlijsting is het monogram AD aangebracht. Er is net als bij Herengracht 619 een (moeilijk leesbare) spreuk aangebracht, een chronogram: O qVID aMoenIVs est soLVtIs CVris - O wat is lieflijker dan verdreven zorgen. Daarin zit het jaartal van voltooiing verstopt: 1674.

Gebruikte literatuur:

• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 34
• Paul Spies e.a. Grachtenboek I (1991): p. 52, 169
• Pieter Vlaardingerbroek. 'Adriaan Dortsman en Jan Six. Architectuur en interieurs van Dortsman aan de hand van Herengracht 619.' Bulletin KNOB 95, 1996-5: p. 149-169
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 435

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1692
Adres: Herengracht 623
Adressen: Herengracht 623 A B C D E
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Enig overgebleven huis op deze gracht van een door Adriaan Dortsman in 1670 gebouwd blok op de hoek van de Amstel. Gelaagde zandstenen gevel onder triglyfenlijst en attiek. Op de verdiepingen nog de originele smalle vensters.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]