Amsterdam Monumentenstad

Singel 116. Beschilderd behangsel met een uitbeelding van de personificatie van de Godvruchtigheid

Een belangrijk onderdeel van 18de-eeuwse interieurs in Nederland vormen zgn. beschilderde behangsels. De belangrijkste behangselschilders zijn: Dirk Dalens III (1688-1753), Isaac de Moucheron (1667-1744), Jacob Cats (1741-1799) en Jurriaan Andriessen (1742-1819), maar ook Jacob de Wit (1695-1754) heeft beschilderde behangsels gemaakt. Dit zijn beschilderingen in olieverf, meestal van landschappen, die in de houten betimmering in de belangrijkste kamers zijn aangebracht. Het gaat hier dus niet om al secco of al fresco op de muur aangebrachte schilderingen, maar om schilderingen op doek. Muurschilderingen bleken in ons klimaat weinig duurzaam. In de Nederlanden was het gebruikelijker om geweven wandtapijten aan de muren op te hangen en beschilderde behangsels kunnen worden gezien als een goedkope vervanging of imitatie van wandtapijten. In de 17de eeuw ontstond het idee om italianiserende (zgn. arcadische) landschappen op deze behangsels aan te brengen. Eén van de eerste kunstenaars die zich met landschappen heeft beziggehouden was Adam Pijnacker (1621-1673). In de jaren zestig maakte hij voor het huis van schepen en raad de zaal van Cornelis Backer (1633-1681) aan de Herengracht 548 wandschilderingen met italianiserende landschappen (tegenwoordig in het Museum Boijmans van Beuningen).
Beschilderde behangsels komen dus al in de 17de eeuw voor, maar de bloeiperiode ligt in de 18de eeuw. De beschilderingen werden speciaal voor een vertrek op maat gemaakt. Van veel behangsels zijn ontwerptekeningen bewaard gebleven. De schaduwen werden afgestemd op de natuurlijke lichtbron in het vertrek: het daglicht dat via de vensters naar binnenkwam. De beschilderingen vormen doorgaans een doorlopend verhaal: de horizon is in alle doeken op ooghoogte geplaatst en het landschap loopt over de wanden door. Meestal zijn drie wanden behangen met beschilderde behangsels; de vierde wand is dan de wand met vensters, bijvoorbeeld, als om de zaal in het achterhuis gaat, met uitzicht op de tuin. Het landschappelijk element is dan op alle wanden aanwezig. Door landschappen aan te brengen op de wanden van de grachtenhuizen werd de natuur in huis gehaald.
De arcadische landschappen werden soms versierd met antieke ruïnes of gebouwen. Soms is de buitenplaats van de opdrachtgever uitgebeeld. Vanaf 1760/70 komen ook Hollandse landschappen in de mode. Jacob Cats (1741-1799) was vermoedelijk één van de eerste behangselschilders die het Hollandse landschappen schilderde. Hoewel niet altijd even Hollands, maar ook vaak geïdealiseerd, bestaat de aankleding van deze landschappen uit boeren en buitenlui in contemporaine kledij. Met de ontdekking van Herculaneum en Pompeï in de jaren zeventig kreeg het arcadische landschap echter weer een opleving. Er worden beschilderde behangsels gemaakt tot ca. 1830, maar al vanaf ca. 1800 neemt de vraag sterk af.

Beschilderde behangsels zijn vandaag de dag uiterst zeldzaam. Aan de vier hoofdgrachten (Singel, Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht) bevinden zich ±2.200 panden. Daaronder bevinden zich ±15.50 door het Rijk beschermde monumenten (d.w.z. van vóór 1850). Slechts 20 van deze ±1550 monumenten (ruim 1%) hebben nog beschilderde behangsels. Op twee uitzonderingen na bevinden de behangsels zich in deze huizen in slechts één kamer. Veel behangsels bestaan nog wel, maar niet meer ‘in situ’, of zelfs helemaal niet meer in de Amsterdamse binnenstad. Een voorbeeld van een verplaatst interieur met beschilderde behangsels is de mooie kamer van Herengracht 466. Deze stijlkamer met schouw, witjes en behangsels zijn herplaatst in de directiekamer van het NHM-gebouw, beter bekend als gebouw De Bazel, Vijzelstraat 30-32. Het is jammer wanneer behangsels uit hun oorspronkelijke omgeving worden gehaald, want zij komen het beste tot hun recht in de omgeving waarvoor ze zijn gemaakt.

De volledige lijst van Amsterdamse woonhuis-monumenten met beschilderde behangsels luidt:

1. Herengracht 40: behangsels, waarschijnlijk Jurriaan Andriessen, 1790 of 1791 (linker-voorkamer)
2. Herengracht 168: behangsels van Isaac de Moucheron (landschappen) en Jacob de Wit (figuren), 1728/33 (voor- en achterkamer)
3. Herengracht 170-172 (Huis Bartolotti): behangsels van Isaac de Moucheron, geplaatst in 1873 van elders (voorkamer)
4. Herengracht 284 (Huis Van Brienen): behangsels van Dirk Dalens III, gedateerd 1733, en een schoorsteenstuk en plafondstuk van Anthony Elliger (zaal)
5. Herengracht 310: behangsels met inheemse landschappen van Jacob Cats, ±1763 (zaal)
6. Herengracht 386: behangsels met inheemse landschappen, gesigneerd en gedateerd Jurriaan Andriessen, 1776 (tuinkamer)
7. Herengracht 390: behangsels van Johan Bolderer, ±1760, ontdekt in 1960 (zaal)
8. Herengracht 475 (Huis de Neufville of "Huis aan de Bocht"): behangsels van De Moucheron, 1731 (rechter-voorkamer), behangsels gesigneerd en gedateerd Jurriaan Andriessen, 1792 (linkervoorkamer)
9. Herengracht 518 behangsels van Egbert van Drielst (1745-1818), gedateerd 1787, 1788 of 1789, ingebracht van elders (linker-achterkamer)
10. Herengracht 524: behangsels met klassiek arcadische landschappen, gesigneerd en gedateerd Jurriaan Andriessen, 1771 (zaal)
11. Herengracht 550: behangsels van Jacob Maurer en Abraham van Beesten, ±1768 (rechter-voorkamer, blijven bestaan in nieuw gebouw van 1957)
12. Herengracht 572: behangsels met landschappen van Jurriaan Andriessen, vervaardigd voor Abraham Muyssaert, ±1774: één van de vroegste voorbeelden van Andriessens inheemse landschappen (zaal)
13. Keizersgracht 240: behangsels toegeschreven aan Anthony Elliger, ±1750, ontdekt in 1968 (voorkamer)
14. Keizersgracht 269: behangsels van Anthony Elliger, 1736 (Zaal) en W.Uppink, 1812/13 (voorkamer en achterkamer voorhuis en tuinzaal), in totaal 30 doeken in vier kamers!
15. Keizersgracht 319: behangsels van De Moucheron (voorkamer, ingebracht van kasteel Nijenhuis bij Wijhe, Overijssel)
16. Keizersgracht 672: behangsels van Jurriaan Andriessen, ingebracht (rechter-achterkamer, 1ste verd.)
17. Keizersgracht 704: behangsels gesigneerd en gedateerd Jurriaan Andriessen, 1768 (zaal)
18. Singel 116 ("Huis met de Neuzen"): behangsels van Anthony Elliger, 1756 (zaal)
19. OZ Voorburgwal 316 (De Ladder Jacobs): behangsels met inheemse landschappen van Jurriaan Andriessen, ±1786 (zijkamer voorhuis)
20. Prins Hendrikkade 144: behangsels verplaatst als schilderijen naar voorhuis (oorspronkelijk in de zaal)