Amsterdam Monumentenstad

17de-eeuwse plafondschilderingen met vogels in de gang/trappenhuis (vóór restauratie)

In het Amsterdamse woonhuizen komen van oudsher houten plafonds voor, bestaande uit een balkenlaag en daarop liggende vloerdelen, aanvankelijk moer- en kinderbalken waarop de vloerdelen liggen, later minder breed uit elkaar liggende dikke balken zonder daartussen aangebrachte kinderbalken. We kennen enkele 16de-eeuwse panden waar de balken en vloerdelen kleurrijk beschilderd waren (bijvoorbeeld Sint Annenstraat 12 en Zeedijk 30-32). Ook zijn enkele 17de-eeuwse plafondschilderingen bewaard gebleven (bijvoorbeeld Nieuwe Doelenstraat 16-18, Groenburgwal 61, Herengracht 150 en Singel 284). In de periode ca. 1660-1680 komen zgn. vogelplafonds veel voor: beschilderingen van een wolkenlucht, waarin diverse, vaak exotische, soms ook inheemse vogels zijn aangebracht. Uit onderzoek is gebleken dat op een enkel plafond tientallen zeer exotische vogelsoorten kunnen zijn afgebeeld. (Dit is bijvoorbeeld het geval bij Keizersgracht 409.)

De twee belangrijkste burgerpaleizen in het 17de-eeuwse Amsterdam, het stadhuis op de Dam en het Trippenhuis op de Kloveniersburgwal, hebben plafondschilderingen met wolkenluchten en vogels en hebben tot voorbeeld gediend voor diverse navolgingen aan de Amsterdamse grachten. In de 18de en 19de eeuw werden in de meeste grachtenhuizen verlaagde plafonds, bijvoorbeeld stucplafonds, aangebracht waardoor de balklagen en vloerdelen uit het gezicht verdwenen. De hieronder genoemde voorbeelden kwamen dan ook allemaal tevoorschijn bij verwijdering van een verlaagd plafond. Vanwege de zeldzaamheid van de 17de-eeuwse beschilderingen koos men er doorgaans voor de plafonds in het zicht te laten, op een enkele uitzondering na waar het verlaagde plafond zodanig monumentaal was, inclusief een plafondstuk (een schildering op doek) dat het weer moest worden afgedekt.

Keizersgracht 530. Plafondschildering met vogels

Herengracht 479. Plafondschildering met vogels

Voorbeelden

• Amstel 172-174
• Amstel 224-226
• Sint Antoniesbreestraat 69
• Herengracht 479
• Keizersgracht 251
• Keizersgracht 409
• Keizersgracht 530
• Keizersgracht 160 (tuinhuis)
• Singel 358

In de 18de eeuw komen dergelijke vogelplafonds niet meer voor. Na 1700 verandert het interieur van het Amsterdamse grachtenhuis ingrijpend. Er worden overal verlaagde plafonds rijkelijk versierd met stucwerk aangebracht. Als vogels terugkeren in het interieur dan is dat het geval in bovendeur- of boezemstukjes óf in het stucwerk zelf (bijvoorbeeld Herengracht 114).

Over dit onderwerp is opmerkelijk weinig geschreven en bekend. Het is niet uitgesloten dat achter stucplafonds aan de Amsterdamse grachten nog diverse vogelplafonds schuil gaan, vooral in de Vierde Uitleg waar de panden allemaal van na 1663 dateren.