Amsterdam Monumentenstad

Typisch Amsterdams is de topgevel-architectuur. Er is in Amsterdam een grote variëteit aan rijk gebeeldhouwde geveltoppen ontstaan, die aan hun stijlkenmerken goed te dateren zijn. Van de eenvoudige trapgevel in 1600 naar de rijke trapgevels rond 1620, van de halsgevels rond 1640 naar de klokgevel vanaf 1670 en van de verhoogde lijstgevel naar de rechte lijstgevel in de 18de eeuw, met hun ontwikkeling van Lodewijk XIV en XV naar XVI (zie: geveltypes). De stilistische ontwikkeling van de Amsterdamse gevels kan gevolgd worden aan de hand van gedateerde gevels: gevels waarop het jaartal van het bouwjaar is aangegeven, bijvoorbeeld met een jaartalsteen of -lint. Bij deze gevels weten we immers zeker wanneer ze zijn gebouwd. Door alleen te kijken naar gedateerde gevels wordt een cirkelredenering vermeden door de gevels uit te sluiten gedateerd aan de hand van stilistische kenmerken.

Een waarschuwing is op zijn plaats: het is mogelijk dat een gevel sinds het bouwjaar al dan niet ingrijpend is gewijzigd, waardoor het bouwjaar niet langer representatief is voor het huidige gevelbeeld. Ook kan het voorkomen dat de jaaraanduiding niet betrekking heeft op het pand, bijvoorbeeld omdat een gevelsteen of jaarlint van elders is toegevoegd. Opgeschilderde jaartallen zijn per definitie niet authentiek en vaak onbetrouwbaar. Gevels met geschilderde jaartallen vallen niet onder onze categorie van gedateerde huizen. We bedoelen daarmee gevels waarvan het jaartal in genoemd bouwjaar is aangebracht. En hier doet zich een probleem voor: hoe weten we dat?

Ondanks deze waarschuwingen vertelt de lijst van gedateerde gevels wel het een en ander over het bouwen in Amsterdam en de ontwikkeling van de gevelarchitectuur. Dr. Ir. D.F. Slothouwer ontdekte al in 1928 dat de gedateerde gevels voor de 17de en de 18de eeuw een vrijwel onafgebroken reeks vormen en het dus mogelijk is uit bijna elk jaar één of meer voorbeelden te kiezen. Pas tegen het einde van de 18de eeuw komt er plotseling een einde aan de aaneengesloten opvolging van jaren. In deze periode, waarin het economisch steeds slechter gaat met Amsterdam, wordt er weinig gebouwd: een duidelijke trendbreuk in de twee eeuwen die daaraan vooraf gingen. Zelfs in het Rampjaar 1672 werd er gebouwd, niet of nauwelijks echter in de jaren 1780-1800.

De lijst van Slothouwer uit 1928 bestaat uit 363 gedateerde gevels (162 17de eeuw, 201 18de eeuw). Daarvan zijn er 86 (24 %) door sloop thans niet meer in de stad aanwezig (41 17de eeuw, 45 18de eeuw), alhoewel een aantal toppen elders in de stad is teruggekeerd.

Onderstaande lijst kan als een bijgewerkte Slothouwer-lijst worden gezien.

17de eeuw

Nieuwmarkt 20-22 (1605)
Jodenbreestraat 4-6 (1606)
Kattengat 4-6 (1614)
Rapenburg 13 (1614)
OZ Voorburgwal 57 (1615)
Keizersgracht 123 (1622)
Nieuwendijk 30 (1630)
Begijnensteeg 9 (1633)
Herengracht 70-72 (1633)
Spuistraat 53 (1633)
NZ Voorburgwal 75 (1633)
OZ Achterburgwal naast 208 (1634)
Geldersekade 107 (1634)
Enge Kerksteeg 4 (1634)
Spuistraat 118 (1634)

OZ Voorburgwal 239 (1634)
Nieuwendijk 113 (1635)
Rozengracht 48 (1636)
Spuistraat 88 (1640)
Prinsengracht 2 (1641)
Staalstraat 7A (1641)
Bloemgracht 87-89-91 (1642)
Singel 450 (1642)
Oude Turfmarkt 145 (1642)
Westerstraat 54 (1642)
Bloemgracht 108 (1644)
Geldersekade 82 (1644)
OZ Achterburgwal 76 (1645)
Recht Boomssloot 61 (1645)
Blauwburgwal 8 (1646)
Dirk van Hasseltssteeg 51 (1646)
Lange Niezel 24 (1646)
Zwanenburgwal 72-82 (1646)
Blauwburgwal 3-5 (1648)
Looiersgracht 21 (1648)
Blauwburgwal 4 (1649)
Nieuwendijk 161 (1649)
Palmgracht 40 (1649)
Oude Doelenstraat 20 (1650)
Handboogstraat 3 (1650)

Prinsengracht 36 (1650)
Voetboogstraat 14 (1650)
OZ Achterburgwal 80 (1651)
Heiligeweg 42 (1651)
Sint Jansstraat 50 (1651)
Voetboogstraat 16 (1651)
Voetboogstraat 22-24 (1651)
Buiten Bantammerstraat 3 (1652)
Singel 83-85 (1652)
Beulingstraat 25 (1653)
Korte Prinsengracht 9 (1653)
Spuistraat 13 (1653)
Prinsengracht 4 (1655)
Herengracht 269 (1656)
Nieuwendijk 5 (1656)
OZ Voorburgwal 19 (1656)
Herengracht 91 (1657)
Langestraat 64 (1657)
Lauriergracht 23 (1658)
Prinsengracht 84 (1658)
Amstel 106 (1659)

Herengracht 59 (1659)
Langestraat 72 (1659)
Rusland 9 (1659)
Begijnhof 23 (1660)
Amstel 14 (1661)
Gouwenaarssteeg 13 (1661)
Prinsengracht 92 (1661)
Prinsengracht 175 (1661)
Herengracht 364-370 (1662)
Kloveniersburgwal 29 (1662)
Singel 460 (1662)
Kattenburgergracht 13 (1663)
Rozengracht 55 (1663)
OZ Voorburgwal 187 (1663)
Egelantiersgracht 71 (1664)
Nieuwe Jonkerstraat 19 (1664)
Langestraat 80 (1664)
Herengracht 388 (1665)
Herengracht 402 (1665)
Herengracht 408 (1665)
Leidsegracht 10 (1665)

Leidseplein 24 (1665)
Spuistraat 90 (1665)
Egelantiersgracht 69 (1666)
Dirk van Hasseltssteeg 53 (1666)
Keizersgracht 214 (1666)
Leidsegracht 37 (1666)
Leidsegracht 72 (1666)
Leidseplein 16 (1666)
Herengracht 416 (1667)
Keizersgracht 387 (1668)
Kerkstraat 34-36 (1670)
Keizersgracht 604 (1670)
Stromarkt 15 (1670)
Keizersgracht 672-674 (1671)
Kerkstraat 406-408 (1672)
Kloveniersburgwal 17 (1672)
OZ Achterburgwal 201 (1673)
Begijnhof 11 (1673)
Kerkstraat 324 (1673)
Prins Hendrikkade 121 (1675)
Herengracht 219 (1683)
Keizersgracht 437 (1684)
Keizersgracht 441 (1684)
Leidsegracht 25 (1684)
Binnen Visserstraat 20 (1684)
Haarlemmerstraat 1 (1685)
OZ Voorburgwal 115 (1685)
OZ Achterburgwal 36 (1686)

Herenstraat 40 (1686)
Goudsbloemstraat 85 (1686)
Keizersgracht 486-488 (1686)
Nieuwe Spiegelstraat 68 (1686)
Zeedijk 31 (1686)
Lindengracht 53 (1687)
Spuistraat 271 (1687)
Stromarkt 5 (1687)
NZ Voorburgwal 72 (1688)
NZ Voorburgwal 264 (1688)
Bethaniëndwarsstraat 9-11 (1689)
Lindengracht 86 (1689)
Pijlsteeg 31 (1689)
Spuistraat 303 (1693)
Kloveniersburgwal 26 (1696)

18de eeuw

Noordermarkt 15 (1701)
Singel 364 (1702)
Keizersgracht 212 (1709)
Keizersgracht 248 (1710)
Zeedijk 104 (1710)
Brouwersgracht 99 (1711)
Oudekerksplein 38 (1712)
Nieuwe Leliestraat 86-88 (1712)
Singel 22 (1712)
Prinsengracht 469 (1713)
Zeedijk 67 (1715)
Singel 157 (1717)
Noordermarkt 18 (1718)
Laurierstraat 47 (1719)
Noorderkerkstraat 16 (1719)
Lauriergracht 112-114 (1720)
Begijnhof 19-20 (1721)

Keizersgracht 158 (1721)
Tweede Laurierdwarsstraat 45-47 (1723)
Runstraat 22 (1723)
Spuistraat 263 (1723)
Oude Waal 16 (1723)
Bloedstraat 16 (1724)
Bloemstraat 25 (1724)
Herenmarkt 8 (1724)
Sint Jansstraat 27 (1724)
Laurierstraat 72 (1724)
Nieuwmarkt 25 (1724)
Westerstraat 130 (1724)
OZ Achterburgwal 92 (1725)
Damrak 85 (1725)
Kalverstraat 138 (1725)
Prinsengracht 650 (1725)
Singel 45 (1725)
Warmoesstraat 5 (1725)
Westerstraat 130 (1725)

Boomstraat 26-28 (1726)
Lange Leidsedwarsstraat 129-131 (1726)
Noordermarkt 16 (1726)
Tuinstraat 18 (1726)
OZ Voorburgwal 226 (1726)
Halvemaansteeg 14 (1727)
Korsjespoortsteeg 5 (1727)
Nieuwmarkt 15 (1727)
Noordermarkt 41 (1727)
Prins Hendrikkade 133 (1727)
Tuinstraat 121 (1727)
Geldersekade 96 (1728)
Haarlemmerplein 9 (1728)
OZ Voorburgwal 272 (1728)
Prinsengracht 499 (1728)
Spinhuissteeg 16 (1728)
Tichelstraat 35 (1728)
Haarlemmerdijk 2 (1729)
Haarlemmerdijk 147 (1729)
Koningstraat 33-37 (1729)
Korsjespoortsteeg 14 (1729)
Oude Waal 17 (1729)
Eerste Lindendwarsstraat 22 (1730)
Eerste Lindendwarsstraat 24 (1730)
Nieuwendijk 74 (1730)
Nieuwendijk 215 (1730)
Roomolenstraat 6 (1730)

Singel 377-379 (1730)
Oude Waal 30 (1730)
Buiten Wieringerstraat 8 (1730)
Karthuizerstraat 11-19 (1731)
Zeedijk 85 (1731)
Buiten Brouwerstraat 2 (1732)
Geldersekade 56 (1732)
Haarlemmerdijk 142 (1732)
Runstraat 30 (1732)
Zeedijk 57 (1732)
Amstel 34 (1733)
Buiten Brouwersstraat 4 (1733)
Buiten Brouwersstraat 6-8 (1733)
Nieuwe Keizersgracht 16 (1733)
Tweede Leliedwarsstraat 2 (1733)
Lindenstraat 2 (1733)
Prinsengracht 224 (1733)
Prinsengracht 226 (1733)
Singel 306 (1733)
OZ Voorburgwal 136 (1733)
OZ Achterburgwal 66 (1734)
OZ Achterburgwal 150 (1734)
Heiligeweg 24 (1734)
Geldersekade 83 (1734)

Reguliersgracht 34 (1734)
NZ Voorburgwal 346-348 (1734)
Bloemgracht 22 (1735)
Oude Doelenstraat 14 (1735)
Halvemaansteeg 8 (1735)
OZ Voorburgwal 298 (1735)
Amstel 83-85 (1736)
Begijnhof 22 (1736)
Bloemstraat 32 (1736)
Nieuwe Kerkstraat 18 (1736)
Nieuwendijk 7 (1736)
Korsjespoortsteeg 4 (1736)
Nieuwe Leliestraat 69 (1736)
OZ Voorburgwal 237 (1736)
Binnen Wieringerstraat 20 (1736)
Bloemstraat 9-11 (1737)
Bloemstraat 114 (1737)
Haarlemmerstraat 61 (1737)
Kerkstraat 35 (1737)
Kerkstraat 37-39 (1737)
Pieter Jacobszstraat 22 (1737)
Tichelstraat 33 (1737)
Reguliersdwarsstraat 39 (1738)
Westerstraat 166 (1738)

Singel 192 (1739)
Vinkenstraat 9 (1739)
Bloemgracht 172 (1740)
Boomstraat 7 (1740)
Damrak 23 (1740)
Haarlemmerstraat 44 (1740)
Huidenstraat 4 (1740)
Laurierstraat 70 (1740)
Lindengracht 69 (1740)
Prins Hendrikkade 14 (1740)
Rozengracht 15 (1740)
Warmoesstraat 16, achtergevel aan het Damrak (1740)
Tuinstraat 45 (1740)
Zeedijk 33 (1740)
Binnen Brouwersstraat 22 (1741)
Zeedijk 118 (1741)
Prinsengracht 70 (1741)
Prinsengracht 72 (1741)
Prinsengracht 122 (1741)
Runstraat 33 (1741)
Keizersgracht 16 (1743)
NZ Voorburgwal 248 (1743)
Begijnhof 33 (1744)

Brouwersgracht 56 (1744)
Haarlemmerstraat 81 (1744)
Prinsengracht 35 (1744)
Singel 77 (1744)
Haarlemmerstraat 62 (1745)
Korsjespoortsteeg 15 (1745)
Keizersgracht 225 (1746)
Spuistraat 85 (1746)
Keizersgracht 221 (1747)
Noordermarkt 9 (1747)
Brouwersgracht 52 (1749)
Bloemgracht 164 (1750)
Zeedijk 24 (1750)
Zeedijk 128 (1750)
Reguliersdwarsstraat 49 (1752)

Binnen Brouwersstraat 11 (1753)
Binnen Wieringerstraat 23 (1754)
Begijnhof 40 (1757)
Haarlemmerstraat 52 (1757)
Haarlemmerstraat 85 (1761)
Oude Waal 32 (1761)
Spiegelgracht 9 (1764)
Spuistraat 61 (1764)
Bloemstraat 189 (1765)
Noordermarkt 17 (1765)
Kloveniersburgwal 28 (1768)
Prinsengracht 764 (1770)
Prinsengracht 135 (1772)
Reestraat 19 (1772)

Groenburgwal 45-47 (1775)
Lauriergracht 107 (1775)
Nieuwe Keizersgracht 46-50 (1776)
Droogbak 15 (1777)
Haarlemmer Houttuinen 63 (1780)
Keizersgracht 146 (1780)
Sint Antoniesbreestraat 40 (1780)
Beulingstraat 5-7 (1790)

Literatuur:
Dr. Ir. D.F. Slothouwer. Amsterdamsche huizen 1600-1800. Amsterdam, 1928